آب انبار چیست ؟ معرفی کامل به همراه 3 نمونه

ممکن است تا به حال با واژه آب انبار برخورد کرده باشید، اما اطلاعاتی در این زمینه نداشته باشید و با توجه به علاقه تان در زمینه تاریخ و معماری ایرانی برایتان سوال پیش امده که آب انبار چیست ؟ و یا شما یک هنرجوی معماری هستید که برای ارائه بخشی از مباحث درسی تان به این واژه برخورد کردید و می خواهید بدانید آب انبار یعنی چی ؟ این مژده رو به شما میدهیم که راه رو درست امدید و به شما توصیه می کنیم تا انتهای مقاله آب انبار چیست ؟ با معماریفا همراه باشید.

با توجه به وسعت مناطق گرم سیری در کشور ایران از زمان های قدیم تا به امروز مسئله تامین و نگهداری آب بخصوص از نوع آشامیدنی آن بسیار مهم و اساسی بوده است. در قدیم یکی از مشهور ترین راه حل ها برای تامین و نگهداری آب آشامیدنی پاک در مناطق گرم و خشک، گرم و مرطوب و حتی سرد و کوهستانی بنایی به نام آب انبار بوده است. اگر علاقه دارید بدانید اصلا آب انبار یعنی چی و آب انبار چیه در ادامه به جواب سوالاتتون خواهید رسید.

البته در قدیم عناصر دیگری نیز با توجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی مختلف در مناطق گوناگون کشور استفاده می شده ولی شاخص ترین عنصری که از قرن ها پیش تاکنون باقی مانده و شناخته شده تر هست آب انبار می باشد. از شواهد پیداست که هنوز نمونه های قدیمی آن از قرن های ششم و هفتم هجری پابرجاست. خب دیگه بیشتر ازین شما رو منتظر نمیذاریم و جواب سوال آب انبار یعنی چی ؟ و یا آبانبار چیست ؟ را به زبان ساده برایتان قرار دادیم.

 

 

آب انبار یعنی چی ؟

خب دوستان خوبم بیایم باهم ببینیم اصلا آب انبار یعنی چی و بطور کلی آب انبار چیه : آب انبار یا امبار در واقع یک حوضچه سرپوشیده در زیر زمین است که برای جمع آوری و ذخیره آب در قدیم ساخته می شده است. و دارای یک سیستم خاص جهت خنک نگداشتن آب بوده و از نظر پاکی آب هم جدیدترین تدابیر بهداشتی زمان خود را برای آن رعایت می کردند.
و ساختارش به گونه ای است که مردم برای برداشت آب می توانند به آن مراجعه کنند. در ادامه بهتر و کامل تر به شما توضیح میدیم که آب انبار چیه و از اجزای تشکیل دهنده یک آب انبار چیست .

 

 

قسمت های تشکیل دهنده یک آب انبار چیست ؟

تنوره یا خزینه : ممکن است قبلا در جای دیگر با این واژه ها برخورد کرده باشید اما ما می خواهیم ببنیم ارتباط تنوره یا خزینه با آب انبار چیه ؟ قسمتی است که درون زمین قرار میگیرد و جهت جمع آوری و نگهداری آب ساخته می شود. پس باید مقاومت مناسبی در برابر فشار آبی که بر بدنه وارد می شود؛ داشته باشد.
راهکار های ایجاد مقاومت بیشتر در تنوره یا خزینه آب انبار چیست ؟ برای ایجا مقاومت بیشتر کف خزینه یک لایه سرب می ریختند. و اغلب شکل آن به صورت استوانه ایی بود است. البته در کنار اشکال استوانه ایی از مکعب ها نیز برای شکل خزینه آب‌انبارها نیز استفاده می شده. امیدواریم متوجه شده باشین که لزوم وجود خزینه یا همان تنوره در آب انبار چیه. ( تصویر – خزینه آب‌انبار سنتی کیش سال احداث 1372 خ )

پاشیر : برای اینکه بدانید پاشیر در آب انبار یعنی چی لطفا این بند را بدقت بخوانید. پاشیر مکانی متصل به خزینه بوده که در واقع محل قرار گیری شیر برنجی بزرگی بوده است که افراد برای برداشت آب پس از عبور از راه پله به آن می رسیدند. و ساختار پاشیر ها به صورت یک نیم هشت گوش و یا چهار گوش ( مربع ) بوده است و در برخی موارد دارای سکوهایی برای نشستن و یا تزئینات خاصی نیز بوده است.
لازم به ذکر است تمام آب‌انبارها دقیقا به این شکلی که گفتیم نیستند بعضی از آنها راه پله خارجی ندارند بلکه آب در یک مخزنی که به شکل پله پله ای است قرار دارد و در قدیم افرادی که برای برداشتن آب می امدند آب رو از روی پله ها بر می داشتند. اگر هنوز متوجه نشدید پاشیر در آب انبار یعنی چی و ابهاماتی برایتان وجود دارد با ما از طریق نظرات در ارتباط باشید.

سردر : لزوم وجود سردر در بنای یک آب انبار چیست ؟ باید بگوییم هنگامی که بخواهید وارد آب‌انبار شوید در ابتدا باید از سردر عبور کنید و سپس به راه پله عمیق آن برسید. سردر ها غالبا دارای کتیبه کوچکی از جنس سنگ بودند.
دلیل این کتیبه ها در بالای سر در آب انبار چیه ؟ صرفا بجهت حکاکی نام سازنده و یا واقف آب‌انبار بر روی آن بوده است. و سردرها غالبا دارای کاربندی و کاشی کاری و سکوهایی در دو طرف برای نشستن بودند. ( تصویر – سردر آب‌انبار سنتی کیش سال احداث 1372 خ )

ورود و خروجی آب : ورودی از اسمش مشخص است محلی برای ورود آب به جهت پر شدن خزینه بوده است. اما دلیل وجود خروجی در ساختار آبانبار چیست ؟ این خروجی به دلیل جلوگیری از سرریز شدن آب بوده که مقدار آب اضافی را به سمت دشت ها هدایت می کردند.

گنبد : گنبد در آب‌انبارها به طور معمول به شکل نیم کره یا مخروطی بودند. در قدیم با وجود چاه و برکه که سر پوشیده نبودند و مردم از آن آب برداشت می کردند حتما می پرسید دلیل سرپوشیده بودن آب انبار چیه؟ هم به جهت محافظت در برابر آلودگی و هم محافظت در برابر گرما و خنک نگهداشتن آب بوده است. اگر لازم میبینید در مورد گنبد ها اطلاعات بیشتری داشته باشید به مقاله گنبد چیست مراجعه کنید.

بادگیر : عنصر دیگری که در بنای یک آب‌انبار می توانید ببنید بادگیر است که معمولا تعداد آن ها بین یک تا شش بادگیر است. اگر هنوز با واژه بادگیر آشنایی ندارید می توانید به مقاله ما با عنوان بادگیر چیست ؟ مراجعه کنید.
حالا شاید بپرسید دلیل وجود بادگیر در ساختمان آب‌انبار چیه ؟ خب این یک مسئله بدیهی است چون سیستم بادگیر ها در ایجاد تهویه و خنک کردن نقش بسزایی دارند و قطعا ازین ویژگی برای خنک نگه داشتن آب استفاده می کردند که دقیقا خنکی آن با آب یخ های امروزی برابری می کند 🙂 ( تصویر- گنبد و بادگیر آب‌انبار کلار در شهرستان میبد قرن 11 ه.ق )

 

بسیار خب ما تا اینجا شمارو با مفهوم آب انبار یعنی چی و آب انبار چیه آشنا کردیم و در ادامه به صورت کامل گفتیم اجزای تشکیل دهنده یک آب انبار چیست. البته صرفا نه به صورت متنی بلکه تصاویر زیبایی از آب‌انبار های ایرانی که هنوز هم پابرجا هستند و بعضا مورد استفاده عموم قرار میگیرند را برایتان به نمایش گذاشتیم. چنانچه در هر مرحله از مقاله آب انبار چیست دچار ابهاماتی بودید با ما در ارتباط باشید.

 

 

چگونه آب‎‌انبار را پر از آب می کردند ؟

آب موجود در آب‌انبارها از هدایت آن از راه های دور و بعضا کوهستان ها به سمت محل مورد نظر تامین می شده و یا در بعضی مناطق دور افتاده و یا بین شهر ها از آب باران برای پر کردن خزینه استفاده می شده. البته در مناطق گرم و خشک که سخاوت آسمان در بارش باران بسیار کم بوده، آب از طریق قنات ها تامین می شده است. قبل از وارد شدن آب به آب‌انبار توسط حوضچه های شنی و به روش کاملا سنتی تصفیه می شد و سپس وارد خزینه می شد. و همانطور که بیشتر گفتیم علاوه بر راه ورود خروجی نیز برای جلوگیری از سرریز شدن آب تعبیه شده بود.

 

 

نحوه تدابیر بهداشتی در آب انبار چیست ؟

در قدیم از نظر مسائل بهداشتی و  رعایت پاکیزگی آب‌انبارها یک سری اصول خاص خود را داشتند. حالا می خواهیم باهم ببینیم این اصول بهداشتی در آب انبار چیست ؟ همان طور که گفتیم در ابتدا قبل از ورود آب به وسیله حوضچه های شنی آب تصفیه شده و سپس وارد خزینه می شده است. اما ماجرا به همینجا ختم نمیشه.

هنگامی که آب به مدت طولانی در خزینه باقی بماند امکان ایجاد لجن هست تدابیر معماران برای تخلیه لجهن ها در آب انبار چیست ؟ ایجاد روزنه هایی در خزینه جهت تخلیه لجن ها و بکارگیری از افراد نیرومند و با کمک ابزار هایی مانند طناب و چرخ چاه جهت تخلیه لجن ها.

 

 

نحوه ضد عفونی و پاک نگهداشتن آب در آب‌انبار چگونه بوده است ؟

ریختن آهک و نمک درون آب و ایجاد یک لایه روی آن جهت محافظت از آلودگی و گندیده شدن
استفاده از خشت برای رسوب زدایی از املاح آب
استفاده از ماهی برای رفع باکتری های آب
استفاده از ذعال و خواصیت بوگیری آن

 

 

عمده مصالح مورد استفاده در ساخت آب انبار چیست ؟

در این بخش می خواهیم بدانیم معمولا مصالح بکار رفته در ساخت آب‌ انبار چیه : عموما از دو نوع آجر و ملات های مانند شفته و ساروج بکار گرفته شده. از آجر خام یا پخته و این ملات هایی که نام بردیم برای قسمت پشت بدنه به کار گرفته می شده و برای خود بدنه آن یک نوع آجر به رنگ لیمویی که به آجر آب‌انباری شهرت داشته و صرفا برای آب‌انبار به کار گرفته می شده. استفاده می کردند.

دلیل استفاده از ساروج در ساختمان آب انبار چیست ؟ در قدیم از ساروج به عنوان عایق جهت حفظ دمای آب نیز استفاده می شده است. ساروج در نوع خود یک پدیده جالب و بسیار مقاوم تر از بتن های امروزی که شما با آن اشنا هستید بوده است. پس گزینه مناسبی برای یک بنایی مانند آب‌ا‌نبار است.

 

 

انواع آب‌انبار :

آب‌انبارها بسته به محل احداث آن ها دارای چند نوع می باشند از جمله :

خانگی یا خصوصی : همینطور که از اسمش پیداست بصورت شخصی و دررون خانه ها وجود داشته. خصوصیا این آب انبار چیست ؟ آب‌انبار های خانگی یا خصوصی که معمولا افراد ثروتمند امکان احداث چنین آب‌انبارهایی را داشتن. و در زیر حیاط یا ساختمان محل زندگی خود می ساختند و دارای بادگیر و یا هواکش برای تهویه بوده است.

عمومی در شهر : که توسط افراد متمول یا حاکم شهر ساخته می شده و کارایی این نوع آب انبار چیه ؟ آب‌انبارها عمومی در شهر ها در خدمت عموم مردم بوده است.

روستایی : که در مقایسه با سایر آب‌انبارها ساده تر و دارای تزئینات ناچیزی بودن و در وسط روستا قرار داشته است.

بین راهی : که در سر راه و محل عبور کاروان ها ساخته می شده تا جهت استفاده آنها قرار گیرد و گاهی بر روی مخزن آن اتاقک هایی می ساختند. حتما می پرسید دلیل وجود اتاقک ها در ساختار آب انبار چیست ؟ این اتاقک ها برای استراحت مسافران ایجاد می شد.

بیابانی : در بیابان و برای سیراب نمودن دام و حیوانات مورد استفاده قرار میگرفته.

کوهستانی : این نوع آب‌انبار معمولا به دو صورت ساخته می شده است. نوع اول اینکه در کوهستان در دل سنگ مخزن آب‌انبار را با قلم و چکش می تراشیدند ؛ سپس طاق ضربی برای سقفش اجرا می کردند. در شکل دومش کوه سنگی سقف بوده و زیر سنگ مخزنی برای آب‌انبار توسط قلم و چکش می ساختند.

 

 

ارتباط باور های دینی ایرانیان با ساخت آب انبار چیه ؟

با توجه به اهمیت وجود آب در هر سرزمینی و بخصوص سرزمین ایران و طبق باور های مذهبی ایرانیان در مورد سیراب کردن تشنگان و در راه ماندگان به یاد واقعه عاشورا ؛ توجه به آب و مقدس دانستن آن یک اصل مهم است. و در کنار این مسئله وقف که امر پسندیده و دیده و دینی به شما می رفته توجه افراد معتقد و متمول را به این سمت کشانده که با هزینه شخصی خودشان در شهر ، روستا ، یا در مسیر های بین راهی آب‎‏‏‌انبار بسازند و آن را وقف کنند.

البته این مسئله فقط مربوط به مسلمان ها نبوده بلکه در یزد که بیش از 100 آب‌انبار وجود دارد تعدادی از آن ها توسط واقفین زرتشتی ساخته شده بود. اما در ساختمان آب‌انبار هایی که توسط بانیان با مذاهب مختلف ساخته می شده تفاوتی وجود داشته است این تفاوت در ساختمان آب انبار چیست ؟
اکثر آب‌انبارهایی که بانیان آن مسلمان بودند بنابر اعتقادات مذهبی در جهت قبله قرار داشته است و یا حتما پاشیر آن را در جهت قبله بوده. اما در بناهایی که توسط زرتشتیان ساخته می شده اینطونه نبود. ولی برخی بانیان زرتشتی جهت رعایت حال مسلمانان پاشیری در جهت قبله نیز تعبیه می کردند. شاید با خوندن تیتر بالا براتون سوال بود که ارتباط باور های دینی با ساخت آب انبار یعنی چی ! اما قطعا الان به جوابتون رسیدید.

 

 

آیا آب‌انبار فقط مختص به سرزمین ایران بوده است ؟

باید بگوییم خیر اینطور نیست. آب‌انبارها به این شکل و نوع کاربری که داشتن در برخی کشور های دیگر هم وجود داشته اما دارای اسامی متفاوتی بوده است. مثلا در فلسطین خزان ، در مصر مصنع ، در هرات حوض و در ترکمنستان سردابه نام داشته است. از قدیمی ترین آب‌انبارهایی که از آن می توان یاد کرد همزمان با تمدن ایلام در چغازنبیل بوده است و همینطور در شهر اور نزدیک بصره نیز تقریبا همزمان با تمدن ایلام شواهدی از وجود آب انبار یافت شده است. پس در نتیجه آب‌انبار فقط مختص ایران نبوده بلکه در اکثر مناطق کم باران، خشک و کویری شواهدی از وجود آب‌انبار یا یک ساختاری مشابه آن وجود داشته است.

 

 

چند نمونه از آب انبارهای زیبا و معروف ایرانی :

آب‌انبار جنک یزد

طبق سنگ نوشته ی آب‌انبار جنک قدمت آن به 878 قمری یعنی همزمان با دوران تیموری می رسد و واقف این بنا شخصی به نام ” لطف الله ” بوده است. جنک کهن ترین آب‌انبار در کهن ترین محله یزد است. یعنی درست در پشت مسجد جامع که در دوران خود محله مرکزی یزد بشمار می آمده. متاسفانه امروزه این بنا رو به ویرانی است اما در گذشته آب کهنترین قنات یزد یعنی وقفآباد در آن در جاری بود.

وجه تسمیه این آب انبار چیست ؟ در زمان قدیم نور و روشنایی وجود نداشته و در بناهایی مانند آب‌انبار که دارای پله های زیادی بودند تا به پایین و پاشیر آن برسند ؛ آنجا را به محل ترسناکی تبدیل کرده بود بنابراین اصولا برای چنین مکان هایی فرضیه جن مطرح بوده است 🙂

( راه پله های منتهی به پاشیر در جنک یزد )

ویژگی های ساختمان این آب انبار چیست ؟ آب‌انبار جنک با مخزنی مدور و یک بادگیر دو طرفه که همانند اکثر آب‌انبارهای دیگر با آجر و ملات ساروج و خشت و گل ساخته شده است. البته در حال حاضر شواهد نشون میده که جنک نیاز به مرمت فوری دارد. اصلی ترین دلیل لزوم مرمت این آب انبار چیه ؟ این آب‌انبار بدلیل قرار گرفتنش در بافت تاریخی و قدیمی یزد مرمتش از اهمیت بالایی برخوردار است.

( تصویر – سردر ورودی آب‌انبار جنک یزد )

 

آب‌انبار هفت بادگیری عصرآباد

آب‌انبار هفت بادگیری عصر آباد که دارای دو مخزن بهم چسبیده می باشد و نیز هفت بادگیر شش متر چهار سویه دارد که جز معروف ترین ها در نوع خود است. و قدمت آن به زمان قاجار می رسد و از موقوفات جهانگیر رستم ایزدی بانی مدرسه کیخسروی یزد که از زرتشتان آن زمان بوده است ؛ می باشد. و بر قنات “حسن آباد” و توسط استاد عباس اشکذری احداث شده است.
از ویژگی های این بنا وجود دو پاشیر در آن می باشد. دلیل وجود دو پاشیر در این آب انبار چیست ؟ از آنجا که بانی این آب‌ا‌نبار یک زرتشتی است و بر خلاف آب‌انبارهای دیگر در جهت قبله قرار ندارد ولی بجهت این که بر سر راه عبور زائران مهشدالرضا بوده دارای یک راه پله ورودی اما با دو پاشیر یکی در جهت شمال شرق برای زرتشتیان و دیگری در سمت جنوب غرب برای مسلمانان بوده که توسط یک تیغه آجری از هم جدا شده است.

 

آب‌انبار سنتی کیش

آب‌انبار سنتی کیش که در سال 1372 دقیقا در محل یک آب‌انبار کهن ساخته شده تا بتواند مشکل کمبود آب رو در این منطقه حل کنه و درست به شیوه آب‌انبارهای یزد طراحی و اجرا شده است. این بنا به آب‌انبار دوقلو نیز معروف است که اگر بخواهید بدانید وجه تسمیه این آب انبار چیست ؟ باید بگوییم وجه تسمیه آن به دلیل وجود دو گنبد و پنج بادگیر است.

( تصاویر – آب‌انبار سنتی کیش )

 

 

آب جز جدایی ناپذیر از زندگی انسان هاست و در همه زمان ها تامین آن اصلی ترین دل مشغولی بشر بوده و در کشور ما با توجه به اقلیم های مختلف و بخصوص گستردگی مناطق کم آب ؛ نیاز به تامین آب سالم و نگهداری آن به مدت طولانی جز اساسی ترین خواسته ها بوده است. که ذهن های خلاق استادان به سمت بنایی به نام آب‏‎ انبار رفت و در این مقاله سعی شد تا جایی که ممکنه به شما بگوییم آب انبار یعنی چی و به طور کلی اصلا آب انبار چیه .

حتما تا اینجا به جواب سوال آب انبار چیست ؟ رسیده اید! اگر هنور نرسیدید می توانم در یک جمله بگویم که آب انبار چیه : به فضایی سرپوشده جهت نگداری آب می گویند. که حالا این فضا دارای اجزاء و انواع متفاوتی می باشد و در اقلیم های مختلف ممکن است کمی با تغییرات همراه باشد که در همین مقاله آب انبار چیست به آن اشاره کردیم.

متاسفانه امروزه کم توجهی های بسیاری به این بنای ارزشمند می شود که بسیار ناراحت کننده است و امید است که با انتشار مقاله آبانبار چیست ؟ و سایر مطالبی مانند این ذهن ها را متوجه اهمیت بناهای اصیل و تاریخی کند. تا هر چه بیشتر در جهت حفاظت آن ها کوشا باشیم. چنانچه پس از مطالعه مقاله آب انبار چیست ؟ اگر هنوز دچار ابهاماتی هستید می توانید نظر خود را در پایین همین پست با ما به اشتراک بگذارید.