گنبد چیست ؟ به همراه معرفی انواع آن

گنبد واژه ای پرتکرار و جذاب در معماری می باشد که چشم های زیادی را به سمت خیره کرده است. ما در برخی از مقالات معماریفا ازین واژه نام بردیم و حالا لازم دونستیم مقاله ای مجزا با عنوان گنبد چیست ؟ برای این موضوع جذاب بنویسیم تا شما خوانندگان و علاقه مندان عزیز را با مفهوم گنبد در معماری دقیق‌تر آشنا کنیم. خوشحال میشیم ما را تا پایان این مطلب همراهی کنید.

 

 

گنبد را تعریف کنید ؟

این شاهکار بی‌نظیر معماری در اصل یک پوشش ساده اما به شکل نیم کره است که معمولا برای فضاهایی با پلان مربع ای و یا دایره ای به کار می رود. البته لازم است بگوییم که گنبدها از داخل کاملا توخالی هستند و فقط دارای یک، دو یا سه پوسته می باشند. در ادامه مقاله گنبد چیست ؟ از اجزای تشکیل دهنده، مصالح و انواع مختلف گنبدها از نظر فرم با شما صحبت می کنیم.

 

 

اجزای تشکیل دهنده یک گنبد چیه ؟

 

• تهرنگ : تهرنگ اصطلاحی است که در مبحث گنبد به پلان اطلاق می شود. تهرنگ یا پلان به معنی طرحی اولیه از گنبد است. برای آشنایی بیشتر با مفهوم پلان مقاله پلان چیست را بخوانید.

 

• گنبد خانه : این جز از اجزای گنبدها که به شکل مکعب است و فضایست که گنبد بر روی آن اجرا می شود و در یک جمله ساده می توان گفت گنبد خانه در واقع فضای زیر گنبد است.

 

• بشن : سازه ایست که به شکل مکعب ساخته می شود و گنبد بر روی آن قرار می گیرد.

 

• چپیره : گفتیم که بشن فضای به شکل مکعب است و گنبد بر روی آن قرار می گیرد ولی به همین سادگی هم نیست. در این بخش از ساختار گنبد که چپیره نام دارد توسط گوشه سازی سطح مقطعی که به شکل چهار گوش است باید تبدیل به دایره شده تا گنبد بتواند به درستی بر روی این فضا اجرا شود.

 

• چنبره : این بخش از اجزای گنبدها در اصل وظیفه ایجاد لایه ای به عنوان پوشش بر چپیره را دارد و پوسته بیرونی (یا همان خود) روی آن قرار می گیرد.

 

• آهیانه : اگر توسط یک صفحه عمودی گنبدی را برش بزنیم و به اجزای داخلی آن نگاه گنیم در فضای داخلی و قسمت انتهای آن پوسته ای به شکل بیضی می بینید که به پوسته زیرین (آهیانه) مشهور است و بصورت کوتاه و یا بلند ساخته می شود.

 

• خود : جز پوسته زیرین که در قسمت داخلی قرار دارد یک پوسته دیگری نیز در این ساختار وجود دارد که به پوسته بیرونی یا خود مشهور است و علاوه بر پوشش نهایی روی گنبد فواید دیگه ای هم دارد از جمله : مرتفع  کردن گنبد، کم کردن اختلاف دما میان فضای داخل و خارج فضای گنبد و در نهایت فشارهای جانبی آهیانه را نیز مهار می کند.

 

• توق : شاید این اسم براتون عجیب باشد و بپرسید توق چیه و علت وجود اون در ساختار گنبد چیست ؟ توق از جنس آهن است که در بلندترین قسمت گنبد قرار می گیرد؛ هنگام بارندگی باعث جلوگیری از ورود آب می شود و علاوه بر این با وصل طناب به توق برای پاکسازی از آلودگی و مرمت گنبدها نیز از آن استفاده می شود.

 

عموما مصالح تشکیل دهنده گنبد در معماری چیست ؟

گنبدها در گذشته : گنبدهایی که از زمان های قدیم در کشور ما ساخته شده و هنوز پابرجا هستند معمولا با توجه به اقلیم و منطقه ای که در آن قرار دارند از نظر مصالح دارای تفاوت هایی اندکی هستند. به طور کلی در زمان های گذشته استفاده از خشت، گل، آجر، سنگ و چوب در تمامی بناها از جمله خود گنبد بسیار رایج بوده است.

در بحث تزئینات ابتدا خود مصالحی که در ساخت گنبد از آن استفاده می شده که جلوه خاصی به آن می داده. همچنین در بناهای بسیاری دیده شده که از انواع کاشی های رنگی و جذاب در بخش بیرونی گنبد و در بخش داخلی نیز در استفاده از آینه‌کاری و گچ‌بری هیچ دریغ نمی کردند. (تصویر- بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در شهر اردبیل)

 

گنبدها در زمان معاصر : اما در معماری معاصر دیگر چنین مصالحی خیلی رایج نیست و بکارگیری از آن نیز کمی مشکل است. امروزه پای انواع فلز، شیشه، بتن و حتی مصالح خیلی پیشرفته تر نیز به این بازی باز شده 🙂 . البته نه اینکه دیگه سبک‌های قدیمی و خشت و گلی را نبینیم چرا که مصالح مدرن به کمک ما می آیند تا شرایط برای ما ساده و بهتر شود. (تصویر- پروژه باغ بهشت در انگلستان)

 

تاریخچه پیدایش گنبد

وقتی از گنبد صحبت می کنیم همان لحظه اول ذهن‌ها به سمت بناهای مذهبی و بخصوص مسجد می رود و همه تصور می کنند گنبدها با ظهور اسلام و ساخت بناهایی مانند مسجد به وجود آمدند اما باید بگوییم اینطور نیست. ممکن است با دیدن گنبد بیاد دین اسلام بیفتیم اما در اصل قدمت این شاهکار جذاب در معماری به قبل از اسلام بر میگردد.

بازه هور که از زمان پارتیان (249 پیش از میلاد تا 226 میلادی) بجا مانده است گواهی بر این ادعا می باشد. این بنا قدیمی ترین گنبد در جهان به حساب می آید که در نزدیکی مشهد واقع شده و بصورت چهارطاقی می باشد. طبق شواهد به جا مانده ازین بنا برای کارهای نجومی استفاده و یا مانند سایر بناهای مشابه؛ عملکرد آتشکده داشته است. (تصویر- بازه هور)

 

انواع مختلف گنبد چیست ؟

دکتر پیرنیا که پدر معماری سنتی ایران می باشد گنبدها را در معماری ایرانی بر اساس فرم و ساختار بر چهار نوع معرفی کرده است . که در نقاط مختلف ایران و در بناهای گوناگون می توانیم آنها را ببینیم. در اینجا ضمن معرفی این چهار نوع به توضیحاتی در موردشان می پردازیم. در نهایت برای درک بهتر؛ از هرکدام از آنها نمونه ای همراه با تصویر قرار می دهیم.

 

نار

این گنبد بصورت کاملا کروی است و معمولا در اکثر نقاط کشور ایران دیده می شود. پس بدون شک همه شما یکبار این گنبد به چشمتان خورده است. در بحث یک یا چند پوسته بودن گنبدها باید بگوییم اگر بنابه شرایطی نیاز به ساخت گنبد بزرگ باشد بهتر است دو پوسته اجرا شود. بصورتی که گنبد در ظاهر دارای ارتفاع زیادی است اما از داخل ساختمان توسط یک پوسته دیگری ارتفاعش کمتر شده است.

خب در اینجا وجود دو پوسته باعث ایجاد فضای خالی بینشان می شود که این مسئله در حفظ دمای هوای محیط و کاهش تبادل حرارتی بین فضای داخلی و خارجی کمک بسیاری می کند. البته برای مسئله رطوبت و جلوگیری از آسب رسیدن به بنا سعی می کنند هوا بین دو پوسته همیشه در جریان باشد.

در این نوع گنبدها معمولا به دلایل سازه ای و کم کردن فشار وزن از پایین هر چه به بالا می رویم از ضخامتش کاسته شده و بصورت پله ای در می آید و در نهایت برای پوشاندن این پله ها که البته ضرورتی هم ندارد که حتما پوشیده شود اما ممکن است از نظر زیبایی بخواهند بپوشانند؛ پوسته ای دیگر برو روی آن اجرا می کنند. (تصویر- گنبد مسجد امام اصفهان)

 

رک

گنبدی که معمولا روی پایه ای به شکل استوانه و یا در برخی موارد منشوری قرار می گیرد که بخش اصلی آن نیز به شکل هرمی و یا مخروطی می باشد به گنبد رک معروف است و کاربری آن برای مقبره پادشاهان و بزرگان می باشد. این گنبد را معمولا به صورت تک پوسته و یا دو پوسته اجرا می کنند. بخصوص وقتی که از آجر بخواهند در ساخت این گنبد استفاده کنند برای استحکام بیشتر آن را دو پوسته می سازند.

شکل جالب در این گنبد بدون شک تحت تاثیر اقلیم بوده است به طوریکه در اقلیم معتدل و مرطوب که میزان بارندگی بسیار زیاد است وجود چنین گنبدی باعث می شود باران و یا برف سریع و راحت تر از روی آن پایین بیاید بنابراین در اقلیم های پرباران ساخت آن رواج بیشتری دارد. (تصویر- گنبد قابوس در گلستان)

 

خرپشته

گنبد خرپشته که در واقع میشه گفت یک شکل دیگری از گنبد رک می باشد که به صورت هرمی است اما تفاوت آن با رک در نابرابر بودن سطوع جانبی بخش هرمی آن است. (تصویر- مشهد میر بزرگ در آمل)

 

اورچین

یکی دیگر از انواع گنبدها، اورچین است که در واقع این نوع نیز از نظر ساختار بسیار شبیه به گنبد رک می باشد یعنی مخروطی است اما با این تفاوت که روی آن به صورت پلکانی است که به همین دلیل به گنبد پلکانی نیز مشهور است. این نوع گنبدها که عموما از جنس سنگ یا آجر هستند و در ساختمان مقبره‌ها بکار برده می شود و غالبا فضای زیر آن به صورت مربع و یا چهار گوش است. (تصویر- گنبد آرامگاه دانیال نبی در شوش)

 

انواع مختلف گنبدها بر اساس تعداد پوسته :

• تک پوسته : بدون خود می باشد.
• دو پوسته پیوسته : خود و آهیانه بهم چسبیده اند.
• دو پوسته میان تهی : در اینجا خود و آهیانه در ابتدا بهم متصل هستند اما از یک ارتفاعی به بعد بینشان فاصله وجود دارد.
• دو پوسته از هم گسسته یا گسیخت : بین خود و آهیانه دیوارهای کوچکی به نام خشخاشی قرار میگیرد و این دو با فاصله زیادی از هم جدا هستند.
• سه پوسته : این نوع گنبد از نوع گسسته است. سه پوسته بودنش بدلیل زیادی ارتفاع گنبد می باشد و بدلیل اینکه تزئینات داخلی گنبد دیده شود یک پوسته اضافی در زیر گنبد اجرا می کنند.

 

علاوه بر این گنبدهایی که نام بردیم انواع دیگری نیز وجود دارند اما ممکن است خیلی رایج نباشند ولی جز گنبدها به شمار می روند و بهتر است که شما برای یکبار هم که شده نامشان را بشنوید. این گنبدها به شرح زیر می باشند :

• کوربل
• طاق ایوانی
• طاق متقاطع
• ژئودزی
• یکپارچه
• پیاز
• بیضی
• چرخشی
• سینی
• چتر
• خالص کابل
• متورم

 

گنبدها را در چه بناهایی می توانیم ببینیم ؟

همانطور که پیش‌تر گفتیم گنبدها فقط منحصر به دوره اسلامی و بناهای این دوره نیست بلکه از قبل از آن نیز بوده و وجود آن قدمت طولانی دارد. حالا در این بخش می خواهیم بدانیم این شاهکار معماری را در چه بناهایی می توانیم ببینیم :

• مساجد
• آب انبار ها
• حمام‌ ها
• بازارهای قدیمی
• بناهای یادبود و آرامگاهی
• ساختمان یخچال های طبیعی
• انواع معابد از جمله آتشکده ها و کلیساها
• خانه‌های قدیمی بخصوص در اقلیم گرم و خشک

 

 

معرفی چند گنبد معروف در داخل و خارج از ایران

گنبدها صرفا مختص به اسلام و کشور ایران نیست. با وجود اینکه در ایران بناهای قدیمی و یا جدید با کاربری متفاوت را می توانیم ببینیم که از پوشش گنبد برخوردار هستند؛ اما این اصلا باعث نمیشود که از دیدن همچین شاهکاری در خارج از کشورمان و حتی در قاره ای دیگر متعجب شویم. حالا در این بخش از مقاله گنبد چیست می خواهیم با معروف ترین‌ها در داخل و خارج از ایران آشنا شویم.

 

مسجد شیخ لطف‌الله

این مسجد که از دوران صفوی به یادگار مانده و در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد. این مسجد بدون مناره است و گنبد آن از نوع دو پوسته پیوسته می باشد.

 

کلیسای سانتا ماریا دل فیوره

این بنا با سبک معماری گوتیک که به کلیسای جامع فلورانس نیز مشهور است در اواخر قرن سیزدهم میلادی ساخته شده. گنبد قرمز آجری آن که در زمان ساخت این اثر بزرگترین گنبد بشمار می رفته بسیار چشم نواز می باشد.

 

گنبد سلطانیه

یکی دیگر از گنبدهای معروف ایرانی سلطانیه نام دارد که عملکرد آرامگاهی دارد و مدفن شخصی به نام الجایتو بوده است. این بنا به سال 703 هجری قمری در شهر سلطانیه استان زنجان احداث شده است این گنبد با رنگ فیروزه ای خود بسیار مشهور می باشد.

 

مسجد ایاصوفیه

این بنا دارای کاربری‌ های متفاوت بوده که اول کلیسا سپس تبدیل به مسجد و در نهایت امروزه کاربری آن موزه می باشد. ایاصوفیه در شهر استانبول ترکیه قرار دارد و در قرن ششم هجری ساخته شده است. این گنبد که به سبک معماری رومی می باشد تا سالیان درازی بزرگترین در نوع خود بوده است.

 

این هم مقاله گنبد چیست ؛ موضوعی جذاب و پرکاربرد در معماری بخصوص از نوع ایرانیش که در مقاله های قبلی معماریفا اشاره کوچکی به آن داشتیم و نیاز بود هرچه زودتر در رابطه با گنبد در معماری و اینکه اصلا گنبد چیه برایتان مطالبی فراهم کنیم. امیدواریم توانسته باشیم این شاهکار معماری با قدمت بسیار طولانی در تاریخ و همچنین مشاهده انواع آن از نزدیک که قطعا جذابیت فراوانی دارد را بدرستی معرفی کرده باشیم.