اصلا تعجب نکنید بله درست متوجه شدید موضوع امروز ما یخچال در معماری است! البته لازم است بگوییم که ابدا منظور ما یخچال های امروزی که جز لوازم خانگی به حساب می آیند نیست؛ بلکه ما می خواهیم در مورد سازه ای صحبت کنیم که در زمان ساخت و رونق آن چیزی به اسم برق وجود نداشته حالا چه برسه به یخچال های متنوع و شیک امروزی. لازم است بگوییم یخچال های قدیمی نیز دو نوع هستند؛ یکی یخچال های طبیعی که در کوهستان ها به صورت طبیعی به وجود می آیند که این مد نظر ما نیست اما دومین نوع که ساخته دست بشر می باشد مد نظر ماست.

 

 

کاربرد یخچال های قدیمی

به طور عامیانه به محلی برای جمع آوری و نگهداری یخ؛ یخچال می گفتند. البته امروزه این معنی با وجود یخچال های مدرن کمی تغییر کرده است. آنچه در اینجا مد نظر ماست همان مفهوم قدیمی آن است. دسترسی به یخ و همچنین آب خنک لازمه فصول گرم سال است و این نیاز در برخی اقلیم های آب و هوایی خیلی بیشتر به چشم می خورد مثل مناطق گرم و خشک و بخصوص کویری.

در برخی مناطق کوهستانی اشکال طبیعی ازین بخچال ها را در دل کوه و دره ها می توان دید که این مبحث بیشتر مربوط به جغرافیا و زمین شناسی می باشد. آنجا اینجا قرار است در موردش صحبت کنیم یخچال های ساخته دست انسان هاست. که این سازه را با نام های دیگری مانند یخدان های قدیمی و سردخانه قدیمی نیز می توان جستجو کرد. لازم هست بگوییم یخچال های جدید و امروزی از نسل همین یخچال ها و یخدان های قدیمی هستند.

 

 

اهمیت وجود یخچال در معماری گذشته

تهیه و نگهداری یخ در گذشته امری بسیار دشوار بوده است. البته لازمه بگیم ما از دوره ای صحبت می کنیم که هنوز برق و یخچال های امروزی وجود نداشتند. یخچال های قدیمی مانند آب انبار ها یک بنای عمومی به حساب می آیند اما فراوانی آن در شهرها به اندازه آب انبار ها نبوده است. اگر هنوز با مفهوم آب انبار آشنایی ندارید و یا دوست دارید با ساختار و کارکرد آن بیشتر آشنا بشید مقاله آب انبار چیست معماریفا را مطالعه کنید.

خب پس در هر شهر یا منطقه ای که نیاز بوده تعدادی محدودی از یخچال های قدیمی می ساختند. ساختار آن به گونه ای بوده که می توانستند در همین بنا یخ بسازند و به مدت چندین ماه در آن ذخیره نگهدارند تا در فصول گرم سال از آن استفاده کنند. امکان ساخت این بنا همانند آب انبار ها و یا سایر بناهای عمومی به صورت وقف بوده تا در اختیار عموم قرار گیرد.

(تصویری از یخدان مویدی در استان کرمان)

 

آشنایی با معماری یخچال های قدیمی

حالا در این بخش می خواهیم شما را به طور کامل تر و دقیق تر با صفر تا صد معماری یخچال ها یا همان یخدان های قدیمی اعم از بخش های مختلف آن، نحوه کارکردش، عمده مصالح بکار رفته در ساخت بنای یخچال ها، تاریخچه پیدایش این بنا در سرزمین خودمان، عواملی که سبب تهدید ساختمان یخچال ها بوده است و… آشنا کنیم. برای آشنایی با تمامی موارد بالا و کلی اطلاعات دیگه شما رو به مطالعه ادامه مقاله دعوت می کنیم.

 

قسمت های مختلف ساختمان یخدان های قدیمی

دیوار سایه انداز : برای محافظت از یخ های ایجاد شده در برابر نور خورشید لازمه در جهت تابش نور خورشید متناسب با منطقه ای که قرار است یخدان ساخته شود دیواری قرار بگیرد. این دیوار معمولا دارای طول و ارتفاع بسیاری هست که در بعضی موارد ارتفاع آن به ده متر هم می رسد و در موارد این چنینی قرار دادن پشتبند جهت ایستایی دیوار بسیار مهم هست. دیوار سایه انداز معمولا از سمت غرب به شرق ساخته می شود. البته برای عملکرد بهتر و ایجاد سایه بیشتر اگر نیاز بود دیوارهای جانبی دیگه ای نیز در اطراف این دیوار اصلی احداث می شد.

حوضچه ایجاد یخ : با توجه به اینکه در کشورما تابش نور خورشید از سمت جنوب هست پس مناسب ترین مکان برای قرار گیری حوضچه ایجاد یخ نسبت به دیوار سایه انداز در جهت شمال می باشد. عمق این حوضچه ها معمولا با در نظر گرفتن مدت زمان تشکیل یخ در سردترین حالت ممکن و سهولت در تکه تکه کردن و جابه جایی آن از نیم متر بیشتر نیست. اگر تمایل دارید با کارکرد این حوضچه ها بیشتر آشنا شوید مقاله پیش رو را با دقت تا انتها بخوانید.

مخزن ذخیره سازی یخ : پس از تشکیل یخ درون حوضچه ها آنها را به درون مخزن انتقال می دهند. مخزن ها در معماری یخچال های قدیمی دو نوع هستند؛ گنبدی و تونلی. این مخزن صرفا به جهت ذخیره سازی یخ ها بکار گرفته می شده و در قسمت جنوبی دیوار سایه اندازه قرار دارد. ساختار آن به گونه بوده که بشود براحتی یخ ها را از حوضچه به داخلش انتقال داد و در فصول گرم یخ ها را جهت استفاده خارج کرد.

گنبد : در ساختار معماری یخچال ها یکی از اجزایی که معمولا به چشم میخورد و بی دلیل نیز ساخته نشده گنبد می باشد. این عنصر بر روی مخزن قرار می گیرد و بدلیل حالت قوسی شکلش کمک بسیاری به عدم تابش مستقیم نور خورشید و دیرتر ذوب شدن یخ می کند. برای اطلاعات بیشتر در زمینه گنبد ها و آشنایی با ساختار و عملکردشان بهتر است مقاله گنبد چیست ما را مطالعه کنید.

 

عمده مصالح بکار رفته در بنای یخچال های قدیمی

یکی از نکات معروف در بحث مصالح بکار رفته در بناهای معماری ایرانی استفاده از مصالح بومی می باشد که بناهایی همچون یخچال های قدیمی یا به عبارتی سردخانه قدیمی نیز ازین قاعده مستثنی نیستند. ساختمان یخچال های قدیمی با توجه به عملکردی که دارند معمولا در مناطق گرم و خشک و کویری دیده می شوند. پس دانستن نوع مصالح رایج در ساخت این نوع بناها امر دشواری نیست.

معمولا می بینیم که از سنگ برای پایه گنبد و آجر برای بخش اصلی خود گنبد بنای یخدان های قدیمی استفاده شده است و در باقی بخش های این بنا استفاده از خشت و گل و حتی ترکیب آن با کاهگل رایج بوده است. استفاده از چنین مصالحی باعث بالا رفتن ظرفیت حرارتی خود بنا می شده که با توجه به کارکرد بنا بسیار حایز اهمیت است. یعنی به طوریکه دمای بالای هوا در گرم ترین روزهای سال نیز تاثیری بر یخ های ذخیره شده در مخزن نداشته باشد. همچنین استفاده از کاهگل باعث ایجاد عایق رطوبتی بسیار خوبی است.

 

نحوه کارکردن یخدان های قدیمی

همینطور که در مطالب بالا گفتیم یکی از اجزای یخدان های قدیمی یا همان سردخانه قدیمی حوضچه ایجاد یخ می باشد حالا می خواهیم دقیق تر شمارو با چگونگی تولید یخ در یخچال های قدیمی آشنا کنیم پس با معماریفا همراه باشید! حوضچه ها را از آب پر می کنند و در شب های سرد فصل زمستان آب آن کاملا یخ می زند و سپس یخ ها را تکه تکه می کنند و با ابزار های خاص به درون مخزن منتقل می کنند. این کار را تا جایی ادامه می دهند که مخزن پر از یخ شود تا برای فصول گرم سال کافی باشد و بتوانند از آن استفاده کنند.

برای جلوگیری از چسبیدن یخ ها به هم و راحتی هنگام برداشت و استفاده از یخ ها؛ لابه لای لایه های یخ کاه و یا ساقه برخی از گیاهان را قرار می دادند. سپس در مخزن را کاملا با کاهگل می پوشاندند و در فصل مناسب و هنگامی که نیاز به یخ بود در مخزن را باز کرده و از یخ های استفاده می شد. معمولا تمامی مراحل تولید یخ، جابجایی، نگهداری و برداشت نهایی یخ توسط افراد خاصی که در همین کار مهارت داشتن انجام می شده است.

 

 

مسئله تامین آب یخچال ها

با توجه به اینکه اکثر یخدان ها مخصوص مناطق خشک و به ویژه گرم و کویری هستند. البته نه اینکه در اقلیم های دیگر چنین بناهای وجود نداشته باشد؛ چرا که هست اما نه به فراوانی مناطق کویری و گرم و خشک. خب در اینجا مسئله ای که بسیار مهم هست تامین آب مورد نیاز برای عمل یخ زدن در یخچال هاست. آنچه از شواهد و نمونه های برجای مانده از یخدان های قدیمی پیداست این بناها یا در مسیر قنات ها قرار داشتن تا از آب آن برای پر کردن حوضچه ها استفاده شود و یا اینکه این بنا در کنار آب انبار ها ساخته می شد و این گونه مسئله تامین آب مورد نیازشان حل می شد.

 

 

تهدیداتی که متوجه ساختمان یخچال هاست

• اصولا یخچال های قدیمی به دور از بناهای دیگر احداث می شدند و به دلیل جریان های هوای شدید در مناطق گرم و خشک و کویری و همچنین وجود شن و ماسه زیاد؛ این بناها تحت تاثیر همین جریان های هوایی دچار فرسایش می شوند.
• عامل دوم تهدیدزا رطوبت می باشد. از آنجایی که درون مخزن یخدان های قدیمی یخ را به مدت نسبتا طولانی نگهداری می کردند. امکان آب شدن این یخ ها وجود داشته و به مرور زمان باعث خرابی قسمت های مختلف یخچال های قدیمی می شده است.
• عامل سوم و بسیار مهمی که تهدیدی برای بسیاری از بناهای تاریخی هست که اون هم فراموشیه! بله فراموشی و عدم توجه به بناهای با ارزش و تاریخی باعث شد تا بسیاری از بناهای بی مثال و غیر قابل تکرار در معماری کهن ایرانی را از دست بدهیم. در خصوص یخدان های قدیمی پیشرفت دنیا به سمت صنعتی شدن و دنیای مدرن باعث شد کم کم این بنا هم به فراموشی سپرده بشه.

 

 

تاریخچه پیدایش یخچال های قدیمی

طبق اسناد و مدارکی که از گذشته به ثبت رسیده تاریخ پیدایش یخچال های قدیمی یا یخدان ها را به دوره صفویه نسبت می دهند. اما باور این ماجرا که تا قبل از صفویه یخچال هایی وجود نداشته باشد کمی سخت هست، بخصوص با داشتن ذهن خلاق و معماران توانا و مواردی که نشان از نبوغ مهندسی مردمان سرزمین ایران می دهند. این باور به نبود یخدان های قدیمی یا سردخانه های قدیمی با پیشینه بسیار کهن ایران در زمینه معماری کاملا مغایرت دارد.

 

 

چند نمونه یخچال های قدیمی در ایران

خب امیدواریم تا به اینجا توانسته باشیم شما را با معماری یخچال های کویری آشنا کنیم. اینکه می گوییم کویری بدین جهت هست که این بنا با توجه به عملکردش بیشتر مخصوص همین مناطق هست. و در اکثر مناطقی که دارای آب و هوای این چنینی می باشد به وجودش نیاز بود. در این بخش چند نمونه از یخچال های قدیمی ایرانی را برایتان همراه با توضیحات مختصر و تصاویر قرار دادیم :

 

یخدان مویدی در استان کرمان

این بنا واقع در محله کوچه موبدی است که به جهت تولید و ذخیره سازی یخ برای مصرف در فصول گرم سال به کار گرفته می شده و مربوط به اواخر صفویه می باشد. آب این یخدان در گذشته از قناتی که به همین نام وجود داشته تامین می شده است. متاسفانه امروزه ازین یخدان استفاده ای نمی شود ولی فقط به عنوان آثار تاریخی ارزشمند از آن یاد می شود.

 

یخچال تاریخی میبد

در استان تاریخی و زیبای یزد که مهد بناهای کهن و بی نظیر است؛ یخچال های قدیمی و جذابی نیز وجود دارد. یکی از زیباترین و بزرگترین آنها در شهر میبد می باشد که تقریبا در فاصله 50 کیلومتری شمال شهر یزد و مربوط به دوره صفویه است. این یخچال نیز همانند اکثر یخچال ها در مسیر قنات و در نزدیکی آب انباری قرار دارد. با توجه به اقلیم این منطقه حضور چنین بنایی و سایر بناهایی با کاربری مرتبط با آب دارای اهمیت بسیاری بوده و نشان دهنده ی تمدن بی نظیر و والای مردم این خطه در گذشته می باشد.

 

یخچال آقازاده

سومین نمونه از یخچال های قدیمی ایرانی که برای معرفی به شما انتخاب کردیم بازم هم در استان یزد قرار دارد. یخچال آقازاده که در منطقه ابرکوه واقع شده است. البته این شهر جز این یخچال سه یخچال یا یخدان دیگر نیز دارد که آقازاده از بقیه بزرگتر و معروف تر می باشد.

 

به عنوان کلام پایانی باید بگوییم که با نگاه به آثار معماری متعدد به جای مانده از گذشته به این نتیجه می رسیم که گذشتگان ما به درستی توانستند تعامل خوب و سازنده بین انسان و طبیعت برقرار کنند. و همچنین به شیوه درست در جهت رفع نیازهایشان از طبیعت بهروری کنند که جلوه های آن در آثار معماری هم کاملا پیداست. اما متاسفانه امروزه علاوه بر اینکه کم کم این بناها رو به فراموشی و بعضا ویرانی می رود ما شاهد شیوه های نادرستی از تعامل انسان و طبیعت هستیم.