بررسی ویژگی معماری خانه های قدیمی یزد

موضوعی که می خواهیم امروز در موردش صحبت کنیم بررسی ویژگی معماری خانه های قدیمی یزد است. یزد به دلیل قدمت بسیار زیادی که نسبت به شهرهای دیگر ایران دارد بناهای جذاب و قدیمی بسیاری را درون خودش جای داده. یکی از اصلی‌ترین بناهایی که لازمه هر شهری است و بسیار مورد توجه قرار می گیرد خانه می باشد.

در یزد ما به وفور می توانیم خانه های قدیمی و جذابی را ببینیم که توجه و نگاه برخی معماران، گردشگران و یا علاقه مندان به معماری سنتی را به خود جلب می کند. به دلیل اهمیت همین موضوع تصمیم گرفتیم در مورد معماری خانه های سنتی یزد با شما گفت و گو کنیم و اجزای خانه های قدیمی یزد را برایتان معرفی کنیم.

 

 

معماری خانه های قدیمی یزد چگونه است ؟

طبیعتا خانه‌ها در هر منطقه با توجه به آداب و رسوم، فرهنگ، اقلیم و آب و هوای آن دارای یک فرم خاص همراه با مصالحی متفاوت و بعضا با در نظر گرفتن اجزای کاربردی و منحصر به فرد هر منطقه ساخته می شوند. به همین دلیل است که در مناطق مختلف تفاوت هایی در شکل و مصالح منازل مسکونی می بینیم. یزد و خانه هایش هم ازین قاعده پیروی می کنند.

 

 

چند اصل کلی در معماری خانه های سنتی یزد :

محرمیت

یکی از اصول اساسی و مهم در معماری خانه های سنتی یزد بحث محرمیت و یا ایجاد حریم است. با توجه به اعتقادات مردم یزد و اهمیت حریم خانه و خانواده؛ اصل بسیار مهمی که در تمامی خانه های یزدی رعایت می شود ایجاد حریم شخصی برای اعضای خانواده و به ویژه بانوان خانه است که در معماری یزد تاثیر بسیار زیادی گذاشته است.

 

جهت خانه ها

برای جهت‌یابی به جهت قبله و نور خورشید توجه زیادی داشتند. معمولا شرق و غرب خانه‌ها مخصوص فضای خدماتی بوده و فضاهای اصلی بنا در بخش‌های شمالی و جنوبی قرار داشته است. سعی میشده جهت خانه‌ها بصورت شمالی جنوبی باشد برای استفاده بیشتر آفتاب در زمستان و خنکی مطبوع در تابستان.

 

پلان های فشرده

با توجه به اقلیم خاص یزد محله‌ها و کلا بافت قدیمی این شهر کاملا متراکم و بهم چسبیده ساخته شده‌اند. به دلیل عدم وجود رطوبت برخلاف اقلیم‌های گرم و مطوب و معتدل و مرطوب این فشردگی هیچ مشکلی ایجاد نمیکند. حتی در فصول سرد سال این بهم چسبیده بودن بسیار هم مفید است.

 

دیوارهایی با قطر زیاد

یکی از اصول معماری سنتی یزد ساختن دیوارهای قطور می باشد شاید بپرسید چرا این مورد در معماری خانه های سنتی یزذ کاربرد دارد؟ دیوار ها با قطر زیاد سبب حفظ دمای محیط می شود و از طرفی دمای هوای بیرون از خانه هم تاثیر کمتری بر فضای داخلی می گذارد.

 

قرار گیری بنا رو و زیر زمین

در معماری خانه های سنتی یزد اکثر بناها دقیقا روی زمین احداث شده و دارای زیر زمین نیز هستند. با توجه به آب و هوای منطقه و عدم وجود رطوبت این نوع ساخت و ساز کاملا سازگاری دارد.

 

بام ها اغلب صورت طاق و گنبدی

یکی دیگر از جذابیت های اقلیم گرم خشک وجود گنبد می باشد. در اکثر مناطق گرم و خشک و کویری از سقف هایی به شکل طاق و گنبد استفاده می کنند. ساختار طاق و گنبدها می تواند به گونه ای باشد که در برابر تابش خورشید حرارت کمتری از سقف وارد فضا شود. برای اطلاعات بیشتر در رابطه با گنبدها مقاله گنبد چیست ما را بخوانید.

 

استفاده از مصالحی با ظرفیت حرارتی بالا

در مناطقی که حفظ گرما و سرما مهم باشد غالبا از مصالحی که دارای ظرفیت حرارتی بالایی باشه استفاده می کنند. این خصوصیت در فصول گرم سال مانع از هدر رفت خنکی درون خانه شده و در فصول سرد سال نیز گرمای درون خانه ها را حفظ کرده و دیرتر فضای داخلی خانه سرد می شود. علاوه بر این سرما یا گرما محیط بیرون خانه نیز به دورن خانه نفوذ پیدا نمی کند.

 

اجرای نماهای روشن و استفاده از رنگ سفید

رنگ های روشن همیشه جذب کمتر نور خورشید و بازتاب بیشتری دارند و این خصوصیت در مناطقی که در فصول گرم سال خورشید در مدت زمان طولانی تر و با شدت بیشتر می تابد به کمک می آید تا از اثرات خورشید در امان باشید. بنابراین در معماری خانه های قدیمی یزد برای جداره های بیرونی بناها از رنگ‌های روشن و بعضا سفید استفاده می کنند.

 

 

اجزای خانه های قدیمی یزد :

 

سکو

در قسمت ورودی اغلب خانه های سنتی یزد دو سکو در دو طرف در قرار دارد که محلی برای نشستن، صحبت کردن و گذران وقت است و یا محلی برای استراحت عابران پیاده می باشد.

 

سر در ورودی

سر در ورودی ابتدایی ترین قسمت هنگام ورود به خانه است که غالبا دارای تزئینات خاصی مثل کاشی کاری و نقوش گچی می باشد و حتی می توان آیاتی را نیز روی آن دید. معمولا سر درها به صورت هلالی هستند و هر چه سر درها دارای تزئینات و بیشتری و بالاتری باشند نشان دهنده قدرت مالی صاحب خانه است.

* این تصویر ممکن است برای یزد نباشد اما اجزای سر در ورودی و سکو آن مشابه با خانه های قدیمی یزد می باشد *

 

کوبه در

بر روی در ورودی اصلی خانه های قدیمی یزد که معمولا دو لنگه هستند دو کوبه نیز قرار دارد. جنس آنها از چوب و یا آهن می باشد و به دوشکل متفاوت هستند. کوبه‌ای به شکل حلقه با صدای زیرتر مخصوص خانم‌ها و دیگری به شکل چکشی با صدای بم و ویژه مردان است.

 

هشتی

هشتی ها عموما مربع، مستطیل و یا به شکل هشت ضلعی هستند که به فضای بین در ورودی و حیاط گفته می شود. کاربرد هشتی برای جدا کردن و حفظ حریم خانه از محیط بیرون، یا محلی جهت توقف کوتاه که دارای نشیمنگاه های کوچکی نیز هست و برای تقسیم ورودی خانه به دو یا چند جهت بوده است.

یک نوع هشتی دیگه ای هم هست که بین چند خانه که معمولا از اقوام هستند مشترک است. یعنی یک هشتی برای ورود به چند خانه به صورت مشترک استفاده می شده است. معمولا سقف هشتی ها بصورت گنبدی و دارای روزنه ای به شکل دایره می باشد تا نور ملایمی وارد فضای شود. درون هشتی ها با توجه به سلیقه و تمکن صاحبخانه دارای نقوش و گچبری می باشد.

 

دالان

در معرفی اجزای خانه های قدیمی یزد؛ به راهرویی که متصل به هشتی هست و با عبور از آن وارد حیاط خانه می شویم دالان می گویند.

 

حیاط مرکزی

یکی از جذاب‌ترین اجزای خانه های قدیمی یزد حیاط مرکزی آن است. معمولا در تمامی خانه های قدیمی یزد حیاط مرکزی یا اندرونی وجود دارد و دور تا دور آن فضاهای اصلی خانه قرار داد. مهم‌ترین شاخصه حیاط مرکزی وجود حوض و باغچه های کوچک در آن است و این فضا بگونه ای طراحی میشه که کاملا از دید نامحرم به دور باشد. (تصویر خانه مرتاضیون در یزد)

 

حیاط بیرونی

بحث محرم و نامحرم در معماری خانه های قدیمی یزد بسیار مورد توجه بوده است و به همین جهت افرادی که دارای تمکن مالی بودند و یا به واسطه شغلشان در خانه‌هایشان آمد و شد زیاد بود یک فضای مخصوص میهمان داشتند که به حیاط بیرونی شهرت داشت و کاملا جدا از فضای حیاط مرکزی (اندرونی) بود.

 

حیاط نارنجستان

همینطور که از اسمش پیداست حیاط نسبتا کوچکی که در فضای اندرونی خانه بوده است و محلی برای کاشتن انواع درخت، گل و گیاه متناسب با اقلیم یزد می باشد.

 

بادگیر

یکی از عناصر معماری یزد بادگیرها هستند که به دلیل شرایط جغرافیای و اقلیمی در این استان به‌وفور یافت می شوند. در حد یک جمله کوتاه می توان گفت بادگیر سازه ای است که جهت تهویه هوا بکار گرفته می شود و یکی از مهم‌ترین اجزای خانه های قدیمی یزد به‌شمار می رود. برای اطلاعات بیشتر به شما توصیه می کنیم به مقاله بادگیر چیست مراجعه کنید تا به طور مفصل با بادگیر و طرز کارش آشنا شوید. (تصویر بادگیر در خانه حیرانی یزد)

 

آب انبار

در اقلیم یزد وجود منبعی برای جمع آوری و ذخیره آب بسیار مهم می باشد بنابراین بنایی به نام آب انبار در یزد به تعداد زیاد وجود دارد. آب انبارها را در مقاله آب انبار چیست به طور مفصل برایتان شرح دادیم پس دیگر نیاز به توضیح ندارد. اما این نکته را بدانید که شما در همه خانه های یزدی آب انبار را نمی بینید. صرفا خانه هایی که صاحبان آن از تمکن مالی برخوردار بودند؛ آب انبار داشتند.

 

اندورنی و بیرونی

در معماری خانه های قدیمی یزد فضاها معمولا به دو بخش بیرونی و اندرونی تقسیم می شود. فضای اندرونی که در واقع بخش اصلی خصوصی خانه های یزدی به حساب می آید و محلی برای زندگی زنان و کودکان خانواده و یا خدمتکاران است. به‌طور معمول برای این فضا توسط دیوارهای بلند حریم شخصی ایجاد می کردند. فضای بیرونی که مخصوص رفت و آمدهای مردان خانه و بعضا مهمانی های مردانه بوده که کاملا از فضای اندرونی جدا بوده است.

 

زمستان نشین و تابستان نشین

در معماری خانه های سنتی یزد با در نظر گرفتن خصوصیت اقلیمی آن توجه به محل قرار گیری فضاهای خانه بسیار مهم است. بنابراین از گذشته این گونه بوده که بخش زمستان نشین در وجه شمال قرار می گرفته که در فصل زمستان آفتاب‌گیر هست. در مقابل تابستان نشین کاملا برعکس می باشد و در وجه جنوبی حیاط قرار دارد تا تابش خورشید تاثیر کمتری بر آن فضا بگذارد.

 

شاه نشین

یکی از فضاهای اندرونی خانه‌های یزدی که در وجه شمالی و بخش زمستان نشین قرار دارد و به دلیل سقف نیمه گنبدی و ابعاد و ارتفاع بیشتر؛ خنک تر از سایر فضاهاست. همچنین دارای پنجره ارسی با شیشه های رنگی و تزئینات خاصی می باشد. خب اگر در اینجا به صورت سر بسته و خلاصه در مورد شاه نشین توضیح دادیم تنها به این دلیل است که می خواهیم در آینده به طور مفصل در موردش باشما صحبت کنیم.

 

نشیمن در خانه های یزدی

• اتاقی ساده تر از شاه نشین
• پنجره ها چسبیده به کف اتاق
• محلی برای مهمانی های خودمانی
• محلی برای جمع شدن اعضاء خانواده

 

سه دری

سه دری ها در خانه های سنتی یزدی در واقع همان اتاق خواب امروزی به حساب می آید و به جهت داشتن سه در به همین نام معروف است. این اتاق دارای فضاهای جانبی برای نگهداری رختخواب، آینه، کتاب و جانماز بوده قرار دارد.

 

اتاق کرسی

همینطور که از اسمش پیداست محلی برای برپایی و استفاده از کرسی بوده است. همان طور که از ماهیت کرسی مشخص است این اتاق باید در بخش زمستان نشین خانه قرار داشته باشد و میزان بازشوهای آن بسیار کم بوده تا فضای گرمی را به وجود بیاورد.

 

بالا خانه

در بالای تالار خانه های یزدی اتاقی قرار دارد که به عنوان انباری از آن استفاده می شده است.

 

تالار در خانه های یزدی

• رو به روی حیاط مرکزی
• فضایی وسیع و نیمه باز
• مکانی جهت پذیرایی از میهمان
• در بخش تابستان نشین خانه قرار دارد
• محلی برای استفاده اعضای اصلی خانواده
• دارای تزئیناتی هم چون آینه کاری، نقاشی و گچ‌بری
• وجود ارسی های پنج‌دری و یا هفت‌دری که در ارتباط با حیاط است

 

تالار تنبی یا طنبی در خانه های قدیمی یزد

• مخصوص فصل تابستان
• دارای فضای نسبتا بزرگ
• دارای سقف گنبدی و بلند
• معروف به عمارت بادگیر یا بادغر
• در بعضی خانه های یزد این تالارها بادگیر نیز دارند
• کاربری آن هم جهت استراحت و هم به عنوان مهمان خانه

 

بهار‌ خواب در خانه های سنتی یزد

• مکانی بدون سقف
• مکانی جهت استراحت
• قابل استفاده در فصول بهار و پاییز
• قابل استفاده در تمامی ساعت های شبانه روز
• عموما در کنار حیاط و در طبقات بالای خانه ها قرار دارد

 

بام

در برخی از بخش های یک خانه یزدی بام ها را به صورت گنبدی و نیمه گنبدی و در بخشی دیگر کاملا صاف میبینیم. همین صاف بودن محل مناسبی جهت استراحت در شب های تابستان ایجاد کرده. البته دورتا دور بام معمولا دیواره هایی با ارتفاع بین یک تا یک و نیم متر می ساختند تا ضمن ایجاد سایه بر روی سقف؛ داخل خانه نیز تحت تاثیر همین سایه خنک باشد و هم موقع استفاده از بام از خطر سقوط جلوگیری کند.

 

حوض‌خانه یا سرداب

در مناطق گرم و خشک و بیابانی مخصوصا در قدیم که ابزار پیشرفته ای مانند یخچال وجود نداشته برای خنک نگهداشتن مواد غذایی مورد استفاده معمولا در خانه‌ها مکانی به نام سرداب یا حوض‌خانه وجود داشته است. مکان حوض‌خانه در جایی بوده که به بادگیر و آب قنات دسترسی داشته باشد.

این مکان در زیر زمین و بخصوص در زیر قسمت تابستان نشین قرار داشته و همینطور که از اسمش پیداست در این مکان حوضی وجود داشته و برای خنک نگهداشتن این مکان، سرداب را جایی می ساختند که انتهای بادگیر به آن برسد و با عبور جریان هوای وارد شده از طریق بادگیر و حرکت آن بر روی آب درون حوض فضا را به طزر جالبی خنک می کند.

پایاب

یکی دیگر از اجزای خانه های قدیمی یزد پایاب است. پایاب  در واقع مکانی خنک که در مسیر قنات قرار دارد و توسط این مکان به قنات ها دسرسی ایجاد می شود. البته فقط مخصوص خانه های قدیمی نیست بلکه در مساجد مناطق گرم و خشک و بیابانی دیده می شود.

 

زیرزمین

این جز که در قسمت زمستان نشین خانه به صورت کوچک و در تابستان نشین خانه بزرگ‌تر و پرکاربردتر است. لازم به ذکر است زیرزمین در قسمت تابستان نشین خانه؛ همانند پایاب در مسیر قنات قرار دارد و اصلا همین ویژگیست که باعث ایجاد فضای خنک شده که در اوقات بسیار گرم سال محلی مناسب جهت فرار از گرما طاقت فرسا را فراهم می کند.

 

مطبخ یا همان آشپزخانه در خانه های قدیمی

• مکانی بدون پنجره
• نزدیک چاه آب و یا آب انبار
• محلی برای نگهداری چوب
• محل قرار گیری آن در پشت اتاق ها
• انجام پخت و پز غذا و پخت نان در تنور
• وجود روزنه‌هایی در سقف جهت نورگیری

 

پستو

پستو ها که در واقع فضاها یا اتاق های کوچکی هستند که عملکرد انباری یا محل نگه داری اشیاء یا موارد خاص و با ارزش را دارند و معمولا در بعضی از اتاق های خانه های قدیمی قرار دارند.

 

حمام و توالت

در مورد حمام ها در خانه های قدیمی این نکته را باید بگیم که تمام خانه‌ها دارای حمام نبودند و فقط افرادی که از قدرت مالی بالایی برخوردار بودند در خانه های خود حمام داشتند. حمام ها در مناطق گرم و خشک و سرد به دلیل مسائل گرمایشی در زیرزمین ساخته می شدند و عموما دارای دو قسمت بودند محلی برای حمام کردن و قسمتی برای عوض کردن لباس. توالت هم به صورت خیلی ساده و مانند یک گودال در زمین حفر میشده.

 

البته لازم به ذکر است این اجزایی که نام بردیم و در موردشان توضیحاتی دادیم در تمام خانه های سنتی یزد و با هر توان مالی یافت نمی شود. فقط افرادی که دارای تمکن مالی بالایی بودند تمامی این فضاها را در خانه های خود داشتند ولی خب ما وظیفه خودمون دانستیم که تمامی فضاهای مهم و کاربردی را برایتان نام ببریم و توضیح دهیم.

 

 

کلام پایانی

وقتی از بررسی ویژگی معماری خانه های قدیمی یزد صحبت می کنیم شامل خانه هایی که از قدیم وجود داشته میشه اما وقتی میگیم معماری خانه های سنتی یزد علاوه بر خانه های قدیمی شامل خانه هایی که در زمان حال ولی به شیوه سنتی نیز ساخته شده هم میشه.

یزد به دلیل ویژگی های معماری بی نظیرش گردشگران زیادی را به خود جلب کرده که همین مسئله باعث شده بسیاری از بناهای تاریخی از جمله خانه و حمام های قدیمی تبدیل به مکانی برای پذیرایی از گردشگران شود. این امر در کنار تمامی مزایا و معایبی که می تواند داشته باشد باعث جلوگیری از تخریب شاهکارهای معماری و حفظ اصالت یزد شده است.