آیا می دونید ارسی چیست ؟ یا اصلا ارسی یعنی چه ؟ ممکن است تا به حال هیچ وقت همچنین اسمی به گوشتون نخورده باشه اما اگر مقالات معماریفا رو تا اینجا به دقت دنبال کرده باشید در یک یا دو مقاله این واژه به‌کار رفته است. حالا می خواهیم بدانیم ارسی در معماری بخصوص از نوع ایرانیش چه کاربردی دارد.

ارسی‌ها در واقع نوعی پنجره سنتی می باشند که در معماری ایرانی جایگاه قابل توجهی دارد. پنجره ارسی وجودش در قدیم بسیار مرسوم بوده البته امروزه هم می توانیم انواع جدید آن‌را در خانه‌هایی با تلفیق معماری سنتی و مدرن ببینیم. باید بگیم بدلیل ویژگی های خاص این نوع پنجره؛ ارسی سازی ضمن اینکه یک هنر است، مهارت نیز محسوب می‌شود.

 

ارسی یعنی چه ؟

در مطالب بالا گفتیم ارسی یک نوع پنجره یا به صورت کامل‌تر یک نوع بازشو با ویژگی خاص می باشد؛ اما این واژه فقط به معنی پنجره یا بازشو نیست. بلکه نوعی کفش که از قدیم نیز مرسوم بوده به نام ارسی معروف است ولی آنچه اینجا مد نظرماست یک کفش نیست… 🙂 . خب از حواشی بگذریم و بپردازیم به اصل موضوع مقاله ارسی چیست خودمان.

در همین ابتدای کار برای آگاهی بیشتر باید بگم امروز در مورد یکی از عناصر معماری ایرانی با شما صحبت می کنم. ارسی در واقع پنجره ای مشبک است و تفاوتش با پنجره های معمولی قدیمی در این است که هنگام باز شدن به جای چرخیدن بر روی لولا به سمت بالا می رود. دکتر پیرنیا نیز اور را در این کلمه به معنی بالا دانسته و همین مفهوم را برای واژه ارسی قبول داشته است.

 

تاریخچه پیدایش پنجره ارسی در معماری ایران

ارسی سازی و وجود در و پنجره ارسی در سزمین ایران از دوره صفویه شروع و رواج پیدا کرده است. همچنین در ادامه با گذر زمان و پیشرفت هایی در زمینه هنر در دوره قاجار به تکامل خود رسید و تا به امروز که در خدمت شما حضور داریم نیز معماران معاصر سعی در تلفیق هنر سنتی و مدرن در زمینه ارسی سازی دارند تا بتوانند ازین هنر زیبای ایرانی در بناهای معاصر نیز بهره ببرند.

بدلیل هزینه قابل توجه اجرای چنین پنجره هایی معمولا افرادی که دارای وضع مالی بهتری بودند از این نوع پنجره ها در خانه های خود استفاده می کردند. در زیر اسامی چند بنای قدیمی و زیبایی که از گذشته به یادگار مانده و می توان آثار وجود ارسی در معماری ایرانی را در آنها ببینیم برای شما قرار دادیم:

• شمس العماره
• بنای دیوانخانه
• ارگ کریم خان
• خانه محتشم
• باغ دولت آباد
• کاخ گلستان
• چهل ستون
• و…

 

اجزای پنجره ارسی چیست ؟

• چهارچوب : یکی از اصلی ترین قسمت های هر در و پنجره ایست که سایر اجزاء درون آن قرار میگیرد. در پنجره های ارسی چهارچوب ها عموما به شکل طولی، عرضی و منحنی هستند.

 

• لنگه (لت) : لنگه‌ها به صورت کشویی توسط وادارها در شیار های ریلی شکل (روکوب) جهت باز و بسته شدن پنجره ارسی حرکت می کنند. از ویژگی این بخش پنجره ها باید بگیم که دارای شیشه‌های رنگی بسیار زیبایی هستند و عموما لنگه یا لت در این نوع پنجره ها یک، سه، پنج، هفت و یا نه لتی هستند.

 

• تنک : گفتیم که لنگه ها دارای شیشه های رنگی زیبایی هستند که به این شیشه‌های رنگی و اجزای هندسی جدا کننده بین شیشه ها آن تنک می گویند.

 

• وادار : این بخش در واقع ستون هایی هستند که در داخل چهارچوب پنجره را به لنگه های کوچکتر تقسیم می کندو نام دیگر آنها بائو یا باهو نیز هست.

 

• روکوب : روکوب‌ها در واقع شیارهای ریلی شکلی هستند که لنگه های ارسی به کمک وادارها درون روکوب قرار گرفته و جهت باز و بسته شدن پنجره بالا و پایین می روند.

 

• پاتاق (پرهوم یا سه پهلو) : یکی از زیباترین قسمت های این نوع پنجره ها می باشد که در بالاترین قسمت ارسی‌ها قرار دارد و به شکل صاف یا نیم دایره است. زیبایی این بخش به دلیل طرح های هندسی سنتی و گره چینی با مصالحی مانند چوب است و در نهایت فضای خالی میان آنها توسط شیشه های رنگی تزئین شده است.

 

• کلاه : بین قسمت پاتاق (ثابت) و لنگه (متحرک) تیری قرار دارد که به کلاه مشهور است.

 

• چفته زیره : برای اینکه لنگه‌های ارسی در هر ارتفاع دلخواه درون شیارها ثابت قرار بگیرند از چفت استفاده می شود.

 

• پاخور : به پایین‌ترین قسمت پنجره های ارسی که عموما به زمین متصل است پاخور می گویند. و دارای یک اندازه مشخصی است، حدودا از 10 سانتی متر تا نیم متر ارتفاع دارد.

 

• شیشه های ارسی : شیشه و بازی با رنگ ها جلوه بی نظیری به ارسی ها داده و بی شک بدون وجود آنها شاید چنین پنجره هایی به چشم نمی آمد. رنگ هایی که معمولا در شیشه های ارسی می توانیم ببینیم آبی (لاجوردی)، سبز، قرمز، نارنجی و زرد می باشد. امروزه تهیه انواع شیشه های رنگی کار سختی نیست اما در قدیم شیشه‌ها عموما با خمیر مخصوص ساخت شیشه و به روش کاملا دستی به وجود می آمد.

 

 

نحوه ارسی سازی چگونه است ؟

اگر با دقت بیشتری به پنجره های ارسی نگاه کنید آنان که تیزبین تر و همچنین نکته سنج هستند ممکن است این سوال برایشان پیش بیاید که نحوه اتصال اجزای ارسی چگونه است ؟ ارسی سازی یک هنر ویژه در معماری ایرانیست بخصوص اگر بدانید که در این هنر از چسب و میخ استفاده نشده است! بله تعجب آور است… اما تمامی شیشه های زیبا و اشکال هندسی چوبی به وسیله شیار های مخصوص و همچنین کام و زبانه به صورت محکم در کنار یکدیگر قرار گرفته اند.

اما سایر قسمت های دیگر این نوع پنجره ها از جمله چهارچوب، وادار، روکوب، کلاه، چفته زیره و پاخور و نحوه اتصال چهارچوب به دیوار همانند پنجره های معمولی دیگر توسط چوب و یا سایر اجزای متداول ساخته می شده است.

 

عمده اشکال و نقوش بکار رفته در پنجره ارسی چیست ؟

نمای کلی ارسی ها در معماری ایرانی عموما از مربع، مستطیل، دایره و نیم دایره تشکیل شده است. اما در بخش تنک و همچنین پاتاق پنجره های ارسی برای نحوه قرار گیری اجزای هندسی و شیشه های رنگی از نقوش خاصی که عموما در معماری ایرانی مرسوم است استفاده می کنند. که این نقوش به شرح زیر می باشد :

• نقوش اسلیمی
• گره چینی
• بته جقه
• نقش چهارپر
• و یا ترکیبی از چند مورد یا تمام اینها

 

آشنایی با ویژگیهای ارسی در معماری ایرانی

قطعا وجود چنین پنجره هایی با این همه جزئیات صرفا بخاطر ساخت یک المانی به عنوان در و پنجره نبوده مخصوصا در معماری ایرانی که به جزئیات ریز و درشت و بخش های پیدا و پنهان هر مسئله دقت می کردند. وجود ارسی در معماری ایران آن هم با تمامی جزئیات زیبایش دلایل جذاب و مخصوص به خودش را دارد در این قسمت می خواهیم دقیق تر به مفهوم پنجره های ارسی بپردازیم.

• نور و گرما : ترکیب اجزای هندسی چوبی و شیشه‌های رنگی باعث ایجاد یک نور ملایم و مطلوب در فضای داخلی شده. این نور نه آنقدر کم است که احساس تاریکی به فضا بدهم و نه آنقدر زیاد که آزار دهنده باشد. علاوه بر اینکه مانع ورود نور زیاد می شود از ورود آزار دهنده گرما نیز جلوگیری می کند.

 

• رنگ : وجود شیشه های رنگی و عبور نور از آنها و بازی رنگ ها در فضای داخلی بناهایی که از پنجره های ارسی استفاده می کنند فضای خاصی را به وجود می آورد که اثرات روانشناسی نیز دارد. البته تعداد رنگ هایی بکار رفته زیاد نیست و هر کدام از رنگ ها با نسبت های خاصی در کنار هم هستند که باعث ایجاد اثر بخشی بهتر می شود.

 

• نقوش هندسی : بر خلاف هزاره های گذشته که هنرمندان از اشکال حیوان و انسان برای تزئینات در بناها استفاده می کردند؛ در ارسی سازی از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین اجزای ارسی‌ها سراسر هندسه و نقوش هندسیت.

 

• زیبایی : اشکال هندسی و شیشه های رنگی در کنار هم چه از بیرون و یا داخل بنا بخواهیم به این ترکیب جالب نگاه کنیم زیبایی خاصی دارد که بسیار هیجان انگیز است.

 

• خواص صوتی : در معماری ایرانی جزئیات هیچ وقت بی دلیل نیستن! همین طرح های هندسی زیبایی که در ارسی ها میبینیم بخصوص آنهایی که شش ضلعی هستند از نظر انتقال اصوات خواص ویژه ای دارند.

 

• محرمیت : محرمیت از جمله اصولی است که در معماری سنتی ایران خیلی به آن توجه می شده است و در اکثر بناها سعی داشتن این اصل رعایت شود. در این نوع پنجره به دلیل اجزای هندسی و شیشه های رنگی بحث محرمیت به‌خوبی رعایت می شده است.

 

• دور کردن حشرات : دیگی دیگر از ویژگی ارسی ها؛ وجود شیشه ها و ایجاد نورهای خاص و رنگی و اثر آن در دور کردن حشرات می باشد.

 

ارسی در معماری سنتی ایران مختص چه فضاهایی بوده است ؟

بدلیل ویژگی‌های جذابی که از پنجره ارسی در بالا نام برده و مختصر توضیحی هم برایش ارائه دادیم رواج چنین پنجره هایی در گذشته طبیعی بوده است. حالا می‌خواهیم بدانیم در چه بناهایی ازش استفاده می شده است ؟ نمونه هایی از ارسی‌ها را در مساجد و خانه‌ها (بخصوص در شاه نشین و تالار) دیده می‌شود. البته لازم است بگوییم که در تمامی اقلیم های کم و بیش آثاری از وجود ارسی ها هست اما اغلب در اقلیم گرم و خشک نمونه های بیشتری از آنها دیده می شود.

 

جایگاه پنجره ارسی در معماری امروزی

پنجره ارسی چشم معماری ایرانی است که در دوران معاصر نیز علاقه‌مندان خاص خود را دارد و هستند کسانی که دوست دارند ارسی‌ها را با معماری مدرن تلفیق داده و بناهای تازه ساخت و بعضا مدرن خود با رنگ بویی از سنت ایرانی ترکیب کنند. در خانه‌ها، ویلا، هتل، رستوران، کافی‌شاپ، سفره‌خانه های سنتی، دفاتر کار و… اثر ارسی‌ها را می توان دید.

در ساخت اکثر ارسی‌های جدید سعی می کنند ظاهر سنتی را حفظ کرده و از مصالح به‌ روز برای راحتی کار استفاده کنند. سه تصویر در زیر همین متن مشاهده می کنید ارسی های جدیدی هستند که همگی در دوران حال حاضر و با مصالح امروزی ساخته شده اند؛ را نشان می دهد.

پنجره های ارسی در ایران

 

مسجد نصیر الملک

این مسجد بین سال های 1255 تا 1267 خورشیدی ساخته شده است که به مسجد صورتی هم مشهور است و در شهر شیراز قرار دارد. شما می توانید ارسی های زیبا را در شبستان این مسجد ببینید.

 

خانه طباطبایی ها

این بنا در دوره قاجار ساخته شده و هنور پابرجاست و یکی از خانه های تاریخی و معروف کاشان به‌ حساب می آید و طرفداران زیادی دارد. نمونه های زیبایی از پنجره های ارسی نیز در این خانه وجود دارد.

 

پنجره های ارسی در جهان

ارسی ها در خارج از ایران اکثرا در بناهای مذهبی مانند کلیساها دیده می شوند و با توجه به اعتقادات و آئین های مذهبی خاصی که وجود دارد معمولا بر روی شیشه های ارسی نقاشی هایی از تصاویر قدیسان، فرشته ها، راهبه ها و… وجود دارد. در زیر دو نمونه از ارسی‌ها در کلیساهای معروف را برای شما قرار دادیم.

نمازخانه باوکون – کلیسا جامع نوریچ در انگلستان

 

کلیسا سنت گیلز در مالستروا در فرانسه

 

امیدواریم توانسته باشیم پاسخ خوبی برای پرسش ارسی یعنی چه یا پنجره ارسی چیست داده باشیم. چرا که قطعا هر کسی آشنایی جزئی با معماری سنتی ایران داشته باشد از ارسی ها نیز کم و بیش شنیده است. پس آگاهی نسبت به جایگاه ارسی در معماری و آشنایی با هنر ارسی سازی مخصوصا برای علاقه مندان به معماری ایرانی خالی از لطف نیست.